GŁÓG - Crataegus (Rosaceae)
W Polsce najczęściej występują dwa gatunki głogu:
1. Głóg jednoszyjkowy - Crataegus monogyna
2. Głóg dwuszyjkowy - Crataegus oxyacantha
Są to krzewy o wysokości 5 do 8 metrów rosnące w lasach, w zaroślach, na poboczach pól, zboczach
i zrębach.
SUROWIEC: Surowcem jest kwiat, kwiatostan, liść i owoc.
Najczęściej zbierany jest kwiatostan którym jest kwiat z najbliższymi liśćmi
oraz owoc. Sam kwiat zrywa się niezmiernie rzadko bowiem jest go niewiele.
Kwiaty zrywa się w początkowej fazie kwitnienia podobnie jak i kwiatostan.
Owoce zaś gdy są w pełni dojrzałe ale jeszcze nie miękkie. W polskiej tradycji
zielarskiej głównie podstawowym głogiem jest głóg dwuszyjkowy przy czym głóg
jednoszyjkowy uznaje się za surowiec o podobnym działaniu. Inaczej jest w
zielarstwie rosyjskim gdzie za surowiec główny uznaje się głóg szkarłatny i
głóg jednoszyjkowy. W zielarstwie wywodzącym się z tradycji benedyktyńskiej jak
to wynika z książki J.G. Mayera i innych surowcem podstawowym jest głóg jednoszyjkowy.
Tak samo zresztą w ziołolecznictwie ojców bonifratrów /za T.Książkiewiczem/.
PODSTAWOWE ZWIĄZKI CZYNNE: Kwiaty zawierają kwasy organiczne
min kawowy i chlorogenowy, hierozdy, acetylocholinę, trómetyloaminę, cukrowce,
puryny, olejek eteryczny, kumaryny oraz związki glikozydowe. W liściach jest
kwas ktategusowy, flawony, flawonoidy, garbniki, cholinę i kumaryny. Owoce zaś
witaminę C, karoten, tiaminę, pektyny, sole mineralne w tym azotowe,
flawonoidy, kwas cytrynowy, cukier inwertory, kwas ursolowy, oleinowy,
krategolowy oraz kawowy, sorbitol, adenozynę, guanidynę, garbniki, cukry,
fitochinony, ryboflawinę, niacynę, pirydoksynę.
DZIAŁANIE: Głóg wykazuje działanie rozkurczowe na mięśnie
gładkie jelit, dróg moczowych, naczyń krwionośnych i macicy. Najważniejszym
jednak działaniem jest powodowanie rozkurczu naczyń wieńcowych zwiększając tym
samym dopływ krwi do serca co skutkuje
ustąpieniem uczucia bólu i duszności, a zarazem skuteczniejsze pozbycie się
produktów przemiany materii. Wyciągi alkoholowe mają takie same działanie
tonizując przy tym i zwalniając czynność serca. Nadto przetwory z głogu
obniżają ciśnienie i działają uszczelniająco na naczynia krwionośne i błony
międzykomórkowe co w konsekwencji zapobiega powstawaniu wybroczyn. Wpływają też
regulująco na pracę nerek, wykazują działanie uspokajające, rozkurczowe i
moczopędne.
ZASTOSOWANIE: Opisane powyżej właściwości powodują iż głóg
stosowany jest w chorobie nadciśnieniowej, nerwicach serca, chorobie wieńcowej,
miażdżycy, zdenerwowaniu, bezsenności, kołataniu serca, niewydolności krążenia
połączonym z osłabieniem, częstoskurczu, obrzękach i wysiękach. Zalecane są
także w skąpomoczu, reumatyzmie, zaburzeniach metabolizmu po przebytych
chorobach zakaźnych, a także nadczynności tarczycy. Senderski poleca ponadto
preparaty z głogu w arytmii serca, dusznicy bolesnej, kamicy nerkowej i
żółciowej oraz nerwicy wegetatywnej wywołującej zawroty głowy i szum w uszach.
Poprzęcki zaś w biegunkach. W Vademecum Fitoterapii pod red. Z. Połomskiego
poleca się jego preparaty jako środek odczulający w przebiegu ostrego gośćca
stawowego. Podkreśla się też iż głóg daje znakomite wyniki leczenia lecz wymaga
długotrwałego sto stosowania liczonego miesiącami i latami. J. Szemerko i E.
Mazan zalecają głóg w przypadku klimakterium. W ziołolecznictwie amerykańskim
/za J. Sałacką/, głóg jednoszyjkowy poleca się w stwardnieniu tętnic oraz
wadach zastawek sercowych. Bonifratrzy /za T. Książkiewiczem/ zalecają go przy
bólach stawowych i mięśniowych. W ziołolecznictwie rosyjskim głóg ponadto
stosuje się w puchlinie wodnej, otyłości, nadczynności tarczycy, chorobach
nerwicowych połączonych z bólami głowy i konwulsjami /epilepsja/. Przy bólach
żołądka stosuje się suszone owoce. Zaznaczyć należy, że w leczeniu nadciśnienia
stosuje się też wywar z młodych pędów głogu. M.D. Maszkowskij poleca głóg w
nerwicach naczyniowych, migotaniu przedsionków, arytmii i napadowej tachykardii
/jako uzupełnienie dla innych środków/. Badacz i propagator głogu kijowski
profesor Z.A. Tomilin wskazuje że głóg nie tylko wzmacnia siłę skurczu serca i
przywraca równowagę między jego siłą, a ciśnieniem tętniczym lecz także w
przypadku podwyższonego ciśnienia je obniża, a w przypadku obniżonego
podwyższa. Jest to bardzo cenna i wręcz niespotykana cecha głogu zapewniająca
jego skuteczność bez względu na to czy mamy do czynienia z ciśnieniem
podwyższonym czy obniżonym. Zaznaczyć tu należy iż cecha ta dotyczy surowców
stosowanych w zielarstwie rosyjskim to jest głogu szkarłatnego i
jednoszyjkowego.
--
Surowce zbierane przez zaprzyjaźnionych zielarzy cechują się
bardzo wysoką jakością, co nie zawsze można powiedzieć o ziołach dostępnych w
aptekach pochodzących z przemysłowych upraw bądź zbieranych z mocno
zanieczyszczonych stanowisk, np. przy ruchliwych drogach (kwiat lipy, owoc
róży). Dokładamy maksymalnej staranności przy identyfikacji roślin, ich
suszeniu i przechowywaniu.
Morwa biała - liść
Wyrównuje i stabilizuje poziom cukru, wspomaga odchudzanie,
obniża poziom cukru we krwi, poziom trójglicerydów i "złego" cholesterolu
LDL.
Sposób użycia: 1 łyżeczkę na szklankę wody gotować ok
5-10min na małym ogniu. Pić 1-2 szklanek dziennie.
Akacja - wspaniała herbata aromatyczna,
polecana szczególnie dla alergików, poprawia trawienie i pracę nerek, działa
rozkurczowo,żółciopędnie, uspokajająco, przeciwobrzękowo. Zawiera flawonoidy,
cukry, kwasy organiczne, sole mineralne, garbniki. pić w postaci naparu lub
wywaru.
KRWAWNIK – Achillea
millefolium L.
WYSTĘPOWANIE: Pospolita krzewinka z rodziny astrowatych
występująca pospolicie w Euroazji oraz Ameryce Północnej gdzie granicą dolną
występowania jest Gwatelamala.
SUROWIEC: kwiatostan oraz ziele, które ścinamy ok. 10 cm nad
ziemią w początkowej fazie kwitnienia. Oba surowce suszymy w temperaturze do 35
0C. Ponadto H.Strzelecka podaje, iż surowcem jest także liść zbierany od
czerwca o października.
PODSTAWOWE ZWIĄZKI CZYNNE: Ziele krwawnika zawiera do ok.
1.5 % olejku eterycznego, którego głównym składnikiem jest chemazulen /do 40%/,
ponadto wystepują w nim α i β pinen borneol i jego octan, cyneol i kariofilen
/H.Strzelecka/. W zielu występują seskwiterpeny, flawonoidy /pochodne
apigeniny, luteoliny, kwercetyny/, achilleinę, betainę, garbniki, związki
mineralne w tym sole manganu. Ponadto występują w nim fitochinon, kwas askorbinowy,
stachydrynę, kwasy organiczne mrówkowy, octowo, izowaleriaonowy, kapronowy,
salicylowy, śluzy, żywice, betonicynę, viburnit /H.Różański/.
DZIAŁANIE: Surowce otrzymywane z krwawnika działają
żółciopędnie i żółciotwórczo, rozkurczowo, moczopędnie, napotnie uspokajająco,
wykrztuśnie, przeciwgorączkowo, pobudzają wydzielnie soków trawiennych,
zwiększając przy tym łaknienie i poprawiając trawienia oraz metabolizm,
regulują wypróżnienia i miesiączkowanie szczególnie bolesne, obwite oraz
nieregularne, a przedewszystkim przeciwzapalnie i gojąco. Ponadto ziele działa
hipotensyjnie, a liście przeciwkrwotocznie. /H.Różański, H.Strzelecka/. Kwiat
działa silniej przeciwzapalnie i rozkurczowo i może zastąpić rumianek
/H.Strzelecka/. Sądzi się także, iż ziele krwawnika hamuje mikrokrawienia także
z uszkodzonych naczynek w przewodzie pokarmowym /A.Ożarowski/. Ponadto powyższy
podaje że ma on nieznacznie poprawiać przepływ żółci do dwunastnicy, a także
działa odtruwająco przyczyniając się do usuwania z moczem produkty przemiany
materii oraz związki toksyczne jakie dostały się do organizmu z zewnątrz. W.
Poprzędzki obok podkreślenia o jego znakomitym działaniu przeciwzapalnym
wskazuje na jego działanie wykrztuśne.
DZIAŁANIA NIEPOŻĄDANE: Dotknięcie świeżej rośliny wywołuje u
niektórych osób odczyn alergiczny i wysypkę. Natomiast przetwory z krwawnika,
podawane w zalecanych dawkach,nie powodują odczynów niepożądanych.
/A.Ożarowski./. Kwitnące ziele może wywoływać odczyn alergiczny /H.Strzelecka/.
ZASTOSOWANIE: Krwawnik jako roślina lecznicza znany jest już
od starożytności. Hipokrates wskazywał go jako lek na hemoroidy, a Dioskurydes
polecał w chorobie wrzodowej. Obecnie najczęściej stosuje się krwawnik
wykorzystując jego działanie przeciwzapalne. Wewnętrznie przy stanach zapalnych
i nieżytach przewodu pokarmowego, szczególnie połaczonych z krwawieniami,
zewnętrznie do okładów przy stanach zapalnych błon śluzowych oraz płukania jamy
ustnej oraz gardła. Wykorzystuje się go w problemach trawiennych połaczonych z
obniżeniem łaknienia, obijaniem, wzdęciami oraz nudnościami, bólach jelitowych
szczególnie, zaparciach szczególnie nawykowych, wykorzystując przy tym jego
właściwości rozkurczowe, przy niedostatecznym wydzielaniu soków trawiennych i
zaburzeniach przyswajania pokarmów, chorobach wątroby i traktu żółciowego,
biegunkach, bolesnym i nieregularnym oraz zbyt obwitym miesiączkowaniu,
zapaleniu przydatkow, chorobach skórnych i zakaźnych. H.Różański wymienia także
skąpomocz, kamicę moczową, wyczerpanie nerwowe, zaburzenia przemiany materii,
nadciśnienie, krwiomocz, bóle nerek. Zewnętrzenie służy do nasiadówek przy
stanach zapalnych jajników, pochwy, warg sromowych, upławach /łącząc
jednocześnie z podawaniem wewnętrznym/, stanach zapalnych i ropnych gałki
ocznej i spojówek, liszajach, czyrakach, łojotoku, trądziku i podobnych
zmianach skórnych. M.Gawęda podaje, iż w połączeniu z nagietkiem i malwą czarną
jest doskonały we wszystkich stanach przedmiesiączkowych, reguluje skutecznie
układ kobiecy układ hormonalny. W.Poprzędzki zaleca go w krwiopluciu, nerwicach
przewodu pokarmowego, kurczach na tle sercowym, krwotokach płucnych i
macicznych, wrzodach żołądka, hemoroidach, astmie, zimnicy, oraz blednicy.
JEŻYNA FAŁDOWANA - Rubus plicatus W. et N.
WYSTĘPOWANIE: gatunek rośliny wieloletniej z rodziny
różowatych (Rosaceae), występujący w Europie, Azji oraz Ameryce Północnej. W
Polsce roślina spotykana na całym niżu i w niższych partiach górskich.
SUROWIEC: Surowcem są liście zbierane wiosną i latem oraz
suszone owoce. /Folium et Fructus Rubi plicati/. W zielarstwie rosyjskim
używany jest też korzeń.
PODSTAWOWE ZWIĄZKI CZYNNE: Liść zawiera garbniki,
flawonoidy, kwasy organiczne jabłkowy, salicylowy, cytrynowy, askorbinowy i
bursztynowy/, inozyt, witaminę C i sole mineralne.
DZIAŁANIE: Liście jeżyny działają przeciwzapalnie i
antybakteryjnie na przewód pokarmowy. Ponadto wykazują działanie
przeciwbiegunkowe i napotne zwiększając nieco ilość wydalanego moczu. Regulują
przemianę materii uławiając usuwanie z organizmu szkodliwych metabolitów.
Obniżają poziom cukru we krwi /H.Strzelecka/.
DZIAŁANIA NIEPOŻĄDANE: Przetwory z jeżyn, stosowane w
zalecanych niżej dawkach, nie wywołują odczynów szkodliwych.
ZASTOSOWANIE: Odwary z liści jeżyny stosowane są przy
różnego pochodzenia schorzeniach żołądka i jelit objawiających się stanem
zapalnym błon śluzowych, nadmiernym rozwojem flory bakteryjnej ze skłonnością
do biegunek, bólu brzucha i wzdęć. Ponadto stosuje się je jako łagodny środek
moczopędny, wpływający regulująco na przemianę materii i ogólnie odtruwający
przy chorobie reumatycznej i przeziębieniu oraz grypie /wykorzystuje się tu
dodatkowo jej właściwości napotne. Zewnętrznie odwary stosuje się do płukania
jamy ustnej i gardła oraz do kąpieli przy wypryskach skórnych, trądziku i
świądzie. Pomocniczo w cukrzycy. Nalewka zewnętrznie stosowana jest przy
trądziku pospolitym i różowatym oraz stanach zapalnych skóry połączonych ze
zmianami sączącymi, łojotokiem i pryszczami, także w okresie miesiączkowania
/H.Różański/.
W ziołolecznictwie rosyjskim ponadto stosuje się go przy
krwotokach jelitowych, chorobach górnych dróg oddechowych. Ponadto poleca się
ją w leczeniu nerwic u kobiet w okresie klimakterium. Zewnętrznie do płukania
przy stanach zapalnych jamy ustnej, anginie, zapaleniu przełyku, wrzodach,
ranach, egzemach i liszajach. Korzenie zaś jako środek moczopędny. Zaznaczyć tu
należy, iż w ziołolecznictwie rosyjskim powszechniej stosowana jest jeżyna
popielica.
Surowiec zbierany ze stanowisk dzikorosnących na
Lubelszczyźnie. Zbiór z roku 2009. Opakowanie: woreczek strunowy. Termin
przydatności do użycia: 2 lata.
Surowiec: Folium Rubi plicati
Waga: 50g
GRYKA ZWYCZAJNA - Fagopyrum esculentum Moench.
WYSTĘPOWANIE: gatunek rośliny jednorocznej z rodziny
rdestowatych. Występuje w klimacie umiarkowanym. Pochodzi ze wschodniej i
środkowej Azji. W Polsce jest gatunkiem uprawianym, czasami przejściowo
dziczejącym.
SUROWIEC: Surowcem zielarskim jest ziele Herba Fagopyri
esculenti pozyskiwane w czasie kwitnienia, najlepiej na jego początku przed tym
jak łodygi zaczną czerwienieć. Wówczas bowiem roślina wykazuje gorsze
właściwości lecznicze.
PODSTAWOWE ZWIĄZKI CZYNNE: Ziele gryki zawiera flawonidy:
głównie rutynę do 5% zawartości (dawniej było ono głównym źródłem jej
pozyskiwania/, , kwercetynę, hiperozyd. Także kwasy organiczne: galusowy,
kawowy, protokatechonowy i chlorogenowy. Zawiera też fagopirynę zwiększającą
wrażliwość na promienie słoneczne /H. Strzelecka/
DZIAŁANIE: Zawarta w zielu rutyna zapobiega rozkładowi
witaminy C, działając uszczelniająco na naczynia krwionośne, zwiększając ich
odporność i zmniejszając przepuszczalność. Ponadto ziele działa napotnie i
moczopędnie
DZIAŁANIA NIEPOŻĄDANE: Efektów ubocznych nie zaobserwowano.
ZASTOSOWANIE: Ziele gryki stosowane jest do leczenia
schorzeń przebiegających z nadmierną przepuszczalnością naczyń krwionośnych min
innymi żylaki i hemoroidy, krwawienia z nosa, w nadciśnieniu, miażdżycy,
krwawieniach wewnętrznych, reumatyzmie, a także przy leczeniu bielactwa i
łuszczycy /H. Strzelecka od której przepisał to słowo w słowo M. Senderski/. W.
Poprzęcki poleca spożywanie sproszkowanego ziela przy awitaminozie.
W ziołolecznictwie rosyjskim ziela gryki stosowane jest przy
leczeniu miażdżycy, nadciśnienia, zapaleniu otrzewnej i wsierdzia, krwotocznego
zapalenia nerek, jaskrze, szkarlatynie, a także w leczeniu i profilaktyce
wylewów krwi do mózgu i chorobach siatkówki./P.Czikow, N.K.Fruientow/
Brzoza brodawkowata - Betula
verrucosa Ehrh.
Roślina jest drzewem z rodziny Brzozowatych (Betulaceae), występującym
w umiarkowanej strefie półkuli północnej. W Polsce jest pospolita na całym niżu
i w niższych partiach górskich, w lasach na miejscach suchych; czasem sadzona w
parkach i koło domów. Surowcem zielarskim są pączki, kora i liście. Te ostatnie
zbiera się w maju młode liście brzozy i suszy w miejscach zacienionych i
przewiewnych. Równorzędnego surowca dostarcza brzoza omszona . Liść brzozy
zawiera flawonoidy, garbniki katechinowe, saponiny (tylko w młodych liściach),
związki tri terpenowe, olejek eteryczny, kwasy organiczne, sole mineralne,
witaminę C i prowitaminę K.
Preparaty z liści zwiększają
wydalanie moczu, a wraz z nim jonów sodu, chloru i kwasu moczowego co prowadzi
do odkwaszenia organizmu, regulują przemianę materii, odtruwają organizm
poprzez oczyszczenie go z toksycznych produktów, ochraniają miąższ wątroby,
ogólnie wzmacniają, działają silnie napotnie, przeciwobrzękowo,
przeciwgośćcowo, żółciopędnie, przeciwtrądzikowo,. Zapobiegają kamicy moczowej
i żółciowej, uszczelniają i wzmacniają naczyńka krwionośne, pobudzają
wydzielanie soku żołądkowego, regulują trawienie.
Wewnętrznie liście brzozy są stosowane w obrzęku pochodzenia
sercowo-nerkowego skąpomoczu, nadmiarze związków azotowych we krwi
powodujjących zawroty głowy, bóle głowy, reumatyzm, nadmiar kwasu moczowego we
krwi, kamica moczowa, bóle nerkowe, puchlina wodna, otyłość, nadmierne
wypełnienie naczyń krwią, artretyzm, białkomocz, nadciśnienie i wywołane przez
nie zaburzenia (mózgowe, zawroty głowy, muszki przed oczami), pasożyty
jelitowe, miażdżyca (stwardnienie tętnic). Zewnętrznie stosowane są przy
chorobach skórnych, zapaleniu węzłów chłonnych i ranach
Borówka czarna (czernica) - Vaccinium myrtillus.
Jest to niewielka krzewinka pospolita w Polsce. Surowcem są
jagody i liście. Liście są zbierane są one wiosną lub jesienią. Zawierają one
garbniki, antocyjany min arbutynę, procyjanidy, flawonoidy, irydoidy,
triterpeny i olejek eteryczny, kwasy, pektyny, sole i witaminy. Przetwory z
liści działają moczopędnie, odkażająco na nerki, przeciwbiegunkowo, napotnie i
przeciwgorączkowo, odtruwająco, przeciwkrwotocznie i żółciopędnie. Ponadto
pobudzają wydzielanie soku żołądkowego regulując trawienie i apetyt.
Najważniejszym jednak działaniem jest działanie przeciwcukrzycowe poprzez
zmniejszanie stężenia glukozy we krwi. Liść borówki stosuje się najczęściej w
początkowej fazie cukrzycy w połączeniu z dietą i innymi lekami. Ponadto podaje
się je w słabo nasilonych biegunkach, nieżytach jelit i łagodnych zaburzeniach
trawiennych. Szczególnie wskazane są dla dzieci i osób w wieku podeszłym.
Bagno zwyczajne (Ledum palustre, Rhododendron
tomentosum)
To roślina występująca w stanie dzikim w środkowej i
północnej Europie, w północno-wschodniej Azji. Polsce pod ochroną. Oferowany
przez nas produkt nie jest zbierany w Polsce, lecz importowany z Niemiec.
Posiada silny, balsamiczny zapach w związku z wysoką zawartością olejków
eterycznych. Działa on odurzająco na układ nerwowy. Triterpeny działają silnie
stymylująco na CNS. W smaku jest ciekawy, przyjemny, kamforowy, dość gorzki.
Bagno było tradycyjnie stosowane przez eskimosów do otrzymywania napoju
zbliżonego charakterem do dzisiejszej herbaty.
Skład: olejek lotny, taniny (kwas ledtaninowy), searotpen,
kwase waleriowy, ericinol, triterpeny
W medycynie ludowej znane jest jako środek wykrztuśny i
przeciwgośćcowy. Działa łagodząco w zapaleniu stawów, bólach pleców,
reumatyzmie. Odstrasza mole
Właściwości lecznicze szczawu (Rumex. sp.
L.)
Therapeutic properties of docks (Rumex sp. L.)
Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej Akademii
Medycznej w Lublinie
Magdalena Wegiera, Danuta H. Smolarz
Kierownik Katedry i Zakładu: prof. dr hab. n.
farm. Tadeusz Krzaczek
Rodzaj Rumex L. obejmuje ponad 200 gatunków roślin rocznych,
dwuletnich i bylin
W Polsce
reprezentowany jest przez 25 gatunków (2).
Lecznicze właściwości roślin z rodzaju Rumex L. znane były już od
dawna: w starożytności używano ich jako jarzyn, niektóre z nich były nawet
uprawiane (3-5). Wykorzystywane są także do chwili obecnej, zwłaszcza w
medycynie ludowej krajów Azji, Dalekiego Wschodu i innych kontynentów (5).
W starożytności stosowano głównie szczaw kędzierzawy ( Rumex crispus
L.). Lekarz grecki w służbie rzymskiej Pedanios Dioskurides (I wiek) zalecał
wyciągi z owoców tego szczawiu na winie lub wodzie w biegunkach i różnych
chorobach przewodu pokarmowego, a nawet w ukąszeniach skorpionów. Natomiast
korzenie szczawiu gotowane w wodzie lub surowe stosowane były w chorobach
skórnych, zaś gotowane w winie jako płyn do płukania ust w bólu zębów i
chorobach uszu. Przyrodnik polski ksiądz Krzysztof Kluk w „Dykcyonarzu
roślinnym” zapisał, iż odwar z korzeni szczawiu kędzierzawego stosowano w XVIII
wieku w biegunce, chorobach skórnych i żółtaczce, a zewnętrznie do obmywania w
chorobach skórnych u zwierząt (4).
Szczaw lancetowaty ( Rumex hydrolapathum Huds.) w starożytności uzyskał
miano skutecznego ziela przeciwko szkorbutowi. Gatunek ten nazywany jest (wg
Pliny´ego) „Herba Britannica”. Nazwa ta nie oznacza bynajmniej
wyłącznie angielskiego pochodzenia rośliny, ale powstała od trzech
teutonicznych słów: „brit”- napinać, „tan”- zęby oraz „ica”- luźne. W pełni
odzwierciedla więc siłę szczawiu lancetowatego w odżywianiu i leczeniu
rozchwianych zębów oraz gąbczastych dziąseł, będących skutkiem niedoboru
witaminy C w organizmie (6).
Z kolei szczaw polny ( Rumex acetosa L.) jest składnikiem mieszanki
ziołowej „Esiak”, która oparta jest na przepisie pochodzącym od Indian ze
szczepu Ojibwa i stosowana była przez wiele wieków z dużym skutkiem w leczeniu
przewlekłych schorzeń. Proporcje użytych składników stanowią tajemnicę
producenta. Preparat oddziałuje głównie poprzez wzmocnienie sił obronnych komórek
zaatakowanych przez bakterie, grzyby, wirusy, alergeny (pyłki roślin, pył
domowy, pył zwierzęcy, produkty spożywcze lub leki). Hamuje rozrost komórek
rakowych, zatrzymuje krwawienia oraz działa krwiotwórczo. Odtruwa organizm oraz
ochrania mózg przed działaniem substancji toksycznych. Mieszanka ta stosowana
jest jako środek profilaktyczno-leczniczy do leczenia chorób nowotworowych,
hipoglikemii, cukrzycy, łuszczycy, stwardnienia rozsianego, choroby Parkinsona,
artretyzmu, zespołu chronicznego zmęczenia, wrzodów trawiennych, chorób
tarczycy, hemoroidów, prostaty, impotencji, w zaburzeniach krążenia płynów
ustrojowych (7).
Pierwsze pisemne wzmianki o leczniczym działaniu szczawiu tępolistnego
( Rumex obtusifolius L.) pochodzą z zapisków o roślinach leczniczych
sporządzonych przez św. Hildegardę na przełomie XI-XII wieku.
Wielcy botanicy i lekarze doby odrodzenia, jak Hieronim Bock-Tragus,
Piotr A. Matthiolus i Adam Lonicerus, znali z kolei i stosowali tylko szczaw
zwyczajny ( Rumex acetosa L.). Zalecali oni stosowanie korzeni tej rośliny
zewnętrznie w leczeniu liszajów i ropni, a wyciąg z korzeni wewnętrznie, jako
środek łagodnie rozwalniający, wątrobowy, żółciopędny, skuteczny również w
kamicy oraz łagodzący bóle zębów i uszu. Owoce natomiast służyły jako lek
zapierający (4).
Lecznicze właściwości roślin z rodzaju Rumex L. jak i całej rodziny
Polygonaceae L. wynikają z obecności głównych ciał biologicznie aktywnych:
antrachinonów, garbników i innych polifenoli. W zależności od ilości i
proporcji w jakich występują, dany surowiec przejawia odpowiedni profil
działania.
Ze względu na zawartość garbników szczawie stosowane są chętnie w
pediatrii, jako środek przeciwbiegunkowy – zmniejszają nasilenie biegunki lub
zatrzymują ją, działając ściągająco na błonę śluzową jelita grubego (
adstringens) (4, 8, 9). Pomimo dużej zawartości garbników (w surowcu ich ilość
dochodzi nawet do 30%), działają łagodnie zapierająco w biegunkach, gdyż
znajdujące się w nich małe ilości antrazwiązków pobudzają perystaltykę jelita
grubego i zmniejszają w pewnym stopniu skutek wywierany przez garbniki (4,
9-11). Te ostatnie tworzą z białkami nierozpuszczalne kompleksy, opierające się
działaniu enzymów bakteryjnych. Ponadto hamują rozwój drobnoustrojów
patogennych, m.in. antybiotykoopornych ( antisepticum), zmniejszają stan
zapalny ( antiphlogisticum) i drobne krwawienia błony śluzowej jelit (
haemostaticum) oraz unieczynniają toksyny bakteryjne i inne szkodliwe produkty
przemiany materii ( depurativum) (4, 9, 10, 12).
Jedynie korzeń szczawiu alpejskiego,
ze względu na wyższą od pozostałych gatunków zawartość związków
antranoidowych, stosowany był jako namiastka korzenia rzewienia (rabarbaru) o
działaniu przeczyszczającym (4, 13).
Wartość leczniczą szczawiu lancetowatego podwyższa obecność kompleksu
białko-żelazo, łatwo rozpuszczalnego w wodzie i łatwo przyswajalnego,
sprzyjającego uchwytnemu zwiększeniu poziomu erytrocytów i hemoglobiny (
tonicum, antianaemicum) (3, 8, 12). Stosowany jest dlatego w niedokrwistości z
niedoboru żelaza, blednicy u dzieci, utracie krwi wskutek krwawień
wewnętrznych, obfitego miesiączkowania lub poważnych zranień, również u
rekonwalescentów po zabiegach operacyjnych (3, 8-10). Warto dodać, iż działanie
przeciwanemiczne mają jedynie wodne wyciągi z surowca, gdyż w alkoholu kompleks
białka z żelazem nie jest rozpuszczalny (10).
Liście form dzikich, jak i uprawnych szczawiu zwyczajnego, do dziś
znajdują zastosowanie jako środek spożywczy wykorzystywany w kuchni (4, 10, 11,
14). Mają też pewne znaczenie dietetyczne, ze względu na wysoką zawartość łatwo
przyswajalnego żelaza, obecność karotenu i witaminy C (10). Spożywane na
surowo, bądź po ugotowaniu, zalecane są w chorobach wątroby, kamicy żółciowej,
żółtaczce, pomocniczo w uporczywych zaparciach, a także jako środek moczopędny
(11, 14).
W medycynie ludowej podczas wiosennych kuracji ssano liście szczawiu
zwyczajnego, jako środek czyszczący krew (15).
Również szczaw kędzierzawy odżywia organizm i oczyszcza krew z obecnych
w niej różnych substancji toksycznych (16-18). Spożywanie go, zwłaszcza w
okresie wiosenno-zimowym, dostarcza organizmowi ludzkiemu cennych substancji
odżywczych, takich chociażby jak witamina C, tłuszcze, białka, duże ilości
azotu, wapnia, fosforu, żelaza, sodu i manganu (19).
Korzenie szczawiu kędzierzawego mogą być używane w różnych
schorzeniach, takich na przykład jak choroby reumatyczne, dolegliwości ze
strony przewodu pokarmowego; jako środek ściągający w hemoroidach, a nawet w
krwawieniach z płuc. W dużej mierze stosowany bywał w chorobach krwi oraz w
szkorbucie. Użyteczny też był często w żółtaczce i jako środek tonizujący,
zarówno dla żołądka, jak i całego organizmu. Ponadto przynosił on pozytywne
efekty w hamowaniu destrukcji wywołanej procesem nowotworowym w ludzkim
organizmie – używany jako alternatywny, tonizujący środek w osłabieniu
spowodowanym nekrozą tkanek, zmianami w narządach wewnętrznych, itp. Bywał
również stosowany w błonicy (6, 16).
Niezwykle skuteczny jest napar z nasion i liści szczawiu w ostrym
zakażeniu bakteryjnym – czerwonce, wywoływanym przez kilka gatunków pałeczek z
rodzaju Shigella (20).
Pomimo, iż szczawie są naturalnymi środkami, mogą być niebezpieczne,
zwłaszcza dla dzieci, osób w wieku powyżej 55 lat oraz stosujących dawki
większe niż zalecane przez dłuższy czas. Wystąpić wtedy mogą biegunki, nudności
lub wymioty, wykwity skórne oraz uszkodzenie nerek charakteryzujące się
następującymi objawami: krew w moczu, skąpomocz, obrzęk dłoni i stóp (21).
Wynika to głównie z powodu występowania w nich szczawianów i kwasu szczawiowego.
Związki te wiążą w organizmie wapń, co prowadzi do zaburzeń równowagi
mineralnej, poza tym szczawian wapnia odkłada się w nerkach w postaci kamieni
nerkowych lub piasku. Właściwości toksyczne szczawiu polnego utrzymują się
także po jego wysuszeniu, lecz w mniejszym stopniu. Najczęstszym objawem
zatrucia jest osłabienie akcji serca, któremu towarzyszy obniżenie ciśnienia,
wspomniane już wcześniej zmiany w
nerkach oraz zmniejszona krzepliwość krwi (22, 23).
W wymienionych surowcach występują poza tym wolne aglikony
antrachinonów. Mają one charakter lipofilny, mogą się wchłaniać już z górnych
odcinków przewodu pokarmowego, podrażniając zarówno jego śluzówkę, jak również
narządy miąższowe, do których trafiają z krwią. W piśmiennictwie można ponadto
znaleźć doniesienia o ich mutagennych właściwościach (24).
Oprócz zastosowania szczawi do użytku wewnętrznego, wykorzystywane są
one również w różnych schorzeniach skórnych.
Zewnętrznie, świeże, zmiażdżone liście szczawiu zwyczajnego można
przykładać na stłuczenia i obrzęki skóry (14). Odwar ze szczawiu lancetowatego
może służyć do okładów, przemywań i płukań skóry – na owrzodzenia, oparzenia I
i II stopnia, trudno gojące się rany oraz do irygacji w upławach i zapaleniu
pochwy (3, 8, 10). Przy odparzeniach ciała, najczęściej spotykanych u
niemowląt, stosowano w lecznictwie ludowym okłady z odwaru z liści szczawiu
kędzierzawego (10%) (6). Znalazł on również zastosowanie w różnego rodzaju
skórnych dolegliwościach. Maść przyrządzano przez gotowanie korzeni szczawiu kędzierzawego
w rozcieńczonym kwasie octowym (occie) do momentu zmiękczenia włókien
celulozowych, a następnie roztarcie otrzymanej papki ze smalcem świńskim na
jednolitą masę (6, 16). Szczaw ten zaliczany jest do grupy surowców
wykorzystywanych (m.in. jako źródło cynku i witaminy A) w leczeniu chorób
skórnych, objawiających się zaczerwienieniem oraz zmianami wypryskowymi (25).
Stosowany bywa także wspomagająco w leczeniu łuszczycy (17).
Świeże korzenie szczawiu zwyczajnego, zebrane w czerwcu, wykorzystane
zostały do sporządzenia homeopatycznego leku „Rumex acetosa”– stosowanego w
różnych schorzeniach skórnych oraz skurczach mięśni.
Z zebranych jesienią, świeżych korzeni szczawiu tępolistnego,
wykonywany jest inny homeopatyczny lek pod nazwą „Lapathum acutum”– stosowany w
bólach głowy oraz różnych dolegliwościach podbrzusza (15, 26).
Homeopatyczna nalewka „Rumex crispus”, uzyskana z roślin przed okresem
kwitnienia, używana bywa w uporczywym kaszlu, silnie podrażniającym oskrzela
oraz krtań i gardło (16, 26-28). Do głównych wskazań klinicznych innego
homeopatycznego leku „Rumex 5 CH” należą: ostry nieżyt krtani – chrypka, ostre
lub przewlekłe zapalenie oskrzeli, któremu towarzyszy kaszel spowodowany
zimnem; kaszel i biegunka występująca u osób chorych na gruźlicę. We
wskazaniach dominuje jednak przede wszystkim nadwrażliwość na zimno (27).
Ziele szczawiu kędzierzawego wchodzi również w skład powszechnie
stosowanego, zwłaszcza u najmłodszych pacjentów, homeopatycznego syropu
przeciwkaszlowego „Stodal”.
Z uwagi na zbliżone efekty działania części podziemnych szczawi,
wynikające z podobnego składu chemicznego 5 gatunków, dostarczają one surowca
pod nazwą „korzeń kobylaka” – Radix Lapathi (syn. Radix Hydrolapathi), ujętego
w Polskiej Normie (20). W skład korzenia kobylaka mogą wchodzić następujące
gatunki: Rumex alpinus L. (szczaw alpejski), Rumex crispus L. (szczaw
kędzierzawy), Rumex hydrolapathum Huds. (szczaw lancetowaty), Rumex
obtusifolius L. (szczaw tępolistny) oraz Rumex patientia L. (szczaw żółty)
(24).
Niektóre z przedstawionych wyżej kierunków działania leczniczego
szczawi są już potwierdzone w badaniach na wyodrębnionych z nich składnikach,
frakcjach lub ekstraktach.
W szczawiu zwyczajnym, tępolistnym oraz kędzierzawym wykazano obecność
pochodnych antracenu: nepodyny, emodyny, chryzofanolu, fiscjonu, o wyraźnych
właściwościach przeciwgrzybiczych (29).
Eterowe wyciągi z liści i nasion, jak również etanolowe wyciągi z liści
szczawiu kędzierzawego, wykazują przeciwbakteryjne działanie wobec
Staphylococcus aureus i Bacillus subtilis (30). Składniki fenolowe wyizolowane
ze szczawiu polnego hamują wzrost patogennego czynnika – Chlamydia pneumoniae
(31).
Silne przeciwzapalne działanie wykazują wyciągi wodne z korzeni
szczawiu żółtego (32) oraz monomeryczne leukoantycyjanidyny wyizolowane z
korzeni szczawiu omszonego (33, 34). Działania takiego pozbawione są wodne
ekstrakty otrzymywane z nasion i liści szczawiu kędzierzawego, wykazują one z
kolei silne właściwości przeciwutleniające. Zawierają ponadto znaczne ilości
związków fenolowych oraz charakteryzują się występowaniem dużej aktywności
przeciwutleniającej wobec 2,2-difenylo-1-pikrylhydrazydu (DPPH).
Przeciwutleniające działanie etanolowego ekstraktu z nasion odpowiada około 40%
aktywności kwasu askorbinowego (30).
Szczególnie interesujące są badania wykazujące działanie
przeciwnowotworowe wyodrębnionych ze szczawi polisacharydów i
leukoantocyjanidyn.
Wyizolowane z ziela szczawiu zwyczajnego polisacharydy o masie
cząsteczkowej większej od 10 000 wykazują właściwości przeciwnowotworowe.
Związki te, w ilości 200 mg/kg mc., podawane doustnie przez 10 dni chorym na
raka myszom, w ciągu 5-tygodniowej kuracji hamowały proces nowotworzenia w 90%
(35, 36).
Przeciwnowotworowe działanie wykazują także monomeryczne
leukoantocyjanidyny wyizolowane z korzeni szczawiu omszonego ( Rumex confertus
Willd.), bowiem w 50,4% hamują one wzrost mięsaka Plissa tkanki limfatycznej
(33, 34).
Wykazano, iż wodne wyciągi z korzeni szczawiu żółtego ( Rumex patientia
L.) mają właściwości przeciwwrzodowe oraz ochronne wobec błony śluzowej
żołądka, porównywalne do siły działania niesteroidowych leków przeciwzapalnych
(37).
Metanolowy wyciąg z korzeni Rumex nepalensis wykazuje wpływ na liczne
ważne psychofizyczne zachowania, takie jak czujność, świadomość, spontaniczność
reakcji oraz wrażenia dotyku, bólu i dźwięku. Bardzo prawdopodobne również, iż
wykazuje właściwości farmakologiczne charakterystyczne dla ważniejszych środków
psychodysleptycznych (38). Zaobserwowano poza tym wpływ emodyno-8-0-b-D-glukozydu,
uzyskanego z ziela szczawiu żółtego, na aktywność acetylocholinoesterazy,
uszkodzone komórki neuronów, proces uczenia i pamięć. Otrzymane wyniki
wskazują, iż związek ten może być używany jako lek w terapii demencji starczej,
jak również jako profilaktyczny środek poprawiający pamięć (39).
Wykazano, że ekstrakty z rodzimych roślin preriowych z rodzaju Rumex są
wysoce efektywne jako inhibitory tyrozynazy (40).
Proponuje się użycie ziela szczawi do wytwarzania zdrowej żywności.
Łuskane ziarna ryżu spryskane roztworem pozyskanym z aloesu, szczawiu, owocu i
liścia morwy zawierają dodatkowe ilości białka, aminokwasów, witamin i
pierwiastków śladowych (41). Rozważa się również możliwość użycia hybryd K-1
Rumex acetosa jako nowego warzywa o wysokiej zawartości białka oraz dużych
ilości różnorodnych składników odżywczych, do przygotowywania smacznych
posiłków. Hybrydy, w porównaniu z normalną rośliną, mają większą zawartość
białka i celulozy, średnią zawartość witaminy C i b-karotenu oraz dużo
składników mineralnych i najważniejsze aminokwasy niezbędne dla ludzkiego
organizmu (42). Stwierdzono również, iż dostarczają one 5 razy więcej białka
niż soja (43).
Z kolei ziele, uzyskane z hybrydy Lemeikesi rumex, zmieszane z prażonym
tytoniem w proporcjach 80:20, proponowane jest do wytwarzania papierosów.
Hybryda zawiera dużą ilość związków mineralnych, aminokwasów i białek, ale nie
zawiera nikotyny (44).
Wielokierunkowe wykorzystanie szczawi w lecznictwie ludowym od stuleci,
obecność związków biologicznie aktywnych i najnowsze badania farmakologiczne,
zachęcają do głębszego poznania składu chemicznego poszczególnych gatunków, jak
również do badań potwierdzających i poszerzających ich przydatność w
fitoterapii.
